گنبد

در دوره های مختلف معماری ایرانی، هخامنشیان به دلیل سیطره بر بخش مهمی از جهان و تلاش در جلب نظر اقوام تحت نفوذ خود، توانستند بهترین مصالح چوبی و سنگی را برای ساخت بناهای تخت جمشید از نقاط مختلف دنیای آن زمان تهیه نمایند. مصالح، 2 ه به بوم آوردی ّ در ادوار بعد با تغییر شرایط سیاسی کشور، معماران نیز به لحاظ توج به خصوص در مناطقی که کمبود الوار وجود داشت، سنت ساخت سقف های آجری را بنا نهادند. به گواه محققین، مهم ترین منبع فنون بنا سازی با آجر در صدر اسلام، ایران شمرده می شود.

زیادی را دارد و از آنجایی که قوس گنبد بیشتر بار خود را به صورت 3آجر تحمل نیروی فشاری فشاری به پایه ها منتقل می کنند، از آجر به وفور استفاده شده است. آجر از خاک رس پخته ساخته می شود، بهترین و در دسترس ترین ماده ساختمانی در اختیار معماران ایرانی بوده است.

گنبد اگر بر روی فضای استوانه ای قرار گیرد، می تواند به صورت یکپارچه با بدنه بنا  این قبیل گنبد را در پانتئون ٔاجرا شود.1 ٔ روم می توان دید.

ولی در گنبد سازی بر روی فضای مکعب مشکل اصلی چگونگی تبدیل فضای مکعبی  به زیر دایره گنبد می باشد.

در معماری پیش از اسلام ایران، برای تبدیل  استفاده 2نجُکِ وس1مربع به دایره گنبد از فیلپوش فیلپوش 2 ٔ می کردند.  وسکنج  خود فضا و طبقه ای مستقل، بین  ّمکعب زیر و گنبد بالا نبود و فقط این اتصال را آسان می کرد.

گنبد سازی

دردوران های بعد با روش های گوشه سازی، مربع را به هشت و سپس شانزده ضلعی تبدیل می کردند و دایره گنبد را روی آن می ساختند. لک ُ شاهکار سلجوقی در گنبدسازی، گنبد تاج الم (خاگی) در بخش شمالی مسجد جامع اصفهان  هنردوستان و معماران جهان را ٔ می باشد که همه 3ــ24 ٔ شگفت زده کرده است. (تصویرشماره الف و ب) در این گنبد فضای واسط بین مربع  گنبد دو طبقه شده است. یعنی ابتدا ٔپلان و دایره بعد به شانزده ضلعی تبدیل ٔمربع به هشت و در طبقه شده است.

ساخت گنبد

پس از اسلام، گنبد آرامگاه امیر اسماعیل سامانی ٔیکی از نخستین گنبدهای برجا مانده در سال 592 هجری قمری است. در این بنا روش گنبد سازی خیلی از روش اشکانی و ساسانی فراتر رفته و شامل سه قوس تقویت کننده می باشد، که فشار را از گنبد به دیوارهای اتاق چهارگوش منتقل می کند. در این بنا، مربع پلان ابتدا به هشت ضلعی و سپس به دایره زیر گنبد تبدیل شده است و کم کم فضای انتقالی شخصیت یک طبفه مستقل را به خود گرفته است. ٔ

گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنهابه دو دسته رک و نار تقسیم میشوند.

گنبد های نار مانند کنبد مدرسه ی چهار باغ اصفهان می باشد

گنبد های رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند که ُگنبدهای ر ک عبارتند از :

1ــ گنبدهای هرمی مانند گنبد مقبره حاج  عبدالصمد در نطنز.

2-گنبد مخروطی مانند گنبد قابوس در شهر )ٔگنبد کاووس.

3ــ گنبدهای اورچین یا پله پله ای مانند گنبد مقبره ـ دانیال نبی